کتابخانه های دانشگاه فرهنگیان در دست تجهیز و احیاء، مشکل بودجه و اعتبار نداریم - مجله میکونوس

او می گوید: با فعالیت هایی که معاونت پژوهشی دانشگاه فرهنگیان پیگیر آن هاست، این کتابخانه ها در حال تجهیزند و برای تامین منابع و به روز کردن آثار در این کتابخانه ها کوشش های زیادی شده است... در دو سال اخیر کوشش شده است به وسیله اختصاص منابع اقتصادی، به روز کردن منابع کتابخانه ای و بهبود عناوین موجود در آن ها، شتاب پیدا کند.

کتابخانه های دانشگاهی، جزء کتابخانه های تخصصی طبقه بندی می شوند و قاعدتا کتاب های خاصی به آن ها راه پیدا می نمایند. برای تهیه، خرید و انتخاب منابع در کتابخانه دانشگاه فرهنگیان، چه معیارها و کارنمودهایی در نظر گرفته می شود؟ آیا درحال حاضر شرایط این کتابخانه ها از نظر منابع رضایت بخش است؟

کتابخانه های دانشگاه فرهنگیان را از نظر شیوه فعالیت می توان به سه بخش تقسیم کرد. در ابتدا این کتابخانه ها در مراکز تربیت معلم فعالیت داشتند که بیشتر کتاب های این کتابخانه ها شامل آثار عمومی و آموزشی بود. درباره تاریخچه این مراکز باید گفت، 400 مرکز تربیت معلم از 100 سال پیش تا سال 1390 در کشور فعالیت می کردند و حدود 100 هزار دانشجو در واحدهای مختلف آن تحصیل نموده اند. از سال 90 اما مراکز تربیت معلم تبدیل به دانشگاه شدند و حدود 392 مرکز تربیت معلم تعطیل شد و 98 مرکز تربیت معلم به فعالیت خود ادامه داد. مراکزی که اکنون فعالیت دارند، اکثرا دارای کتابخانه هستند. اما متاسفانه هنوز صندلی مهم و واقعی کتابخانه های تخصصی در این مراکز احیا نشده است، اما این کتابخانه های از نظر تامین منابع، در حال بازسازی و احیا هستند. این مراکز دارای 98 کتابخانه هستند که در 98 پردیس و مرکز تربیت معلم واقع شده ند؛ به طوری که در تهران 9 مرکز و پردیس وجود دارد. بعضی از این مراکز ، از نظر منابع غنی و بعضی دیگر دارای منابع ضعیف تری هستند. اما با فعالیت هایی که معاونت پژوهشی دانشگاه فرهنگیان پیگیر آن هاست، این کتابخانه ها در حال تجهیزند و برای تامین منابع و به روز کردن آثار در این کتابخانه ها کوشش های زیادی شده است.

دوره سوم هم به زمان تاسیس کتابخانه های دیجیتال برمی شود. با توسعه جهانی دیجیتال، کتابخانه های فیزیکی بسیار آسیب دیدند. اکنون فراوری، خرید و خواندن کتاب کاغذی به وسیله مخاطبان به خاطر توسعه جهانی مجازی، توسعه استفاده از کتابخانه های دیجیتال و منابع الکترونیکی بسیار کمتر شده است. بعضی کتابخانه ها خودشان بخش دیجیتال دارند و ما هم در اغلب کتابخانه هایمان این بخش را داریم. دسترسی الکترونیکی به کتاب ها به علت این که فضای زیادی اشغال نمی نماید، با محبوبیت بیشتری در کتابخانه ها رو به رو شده است. به همین علت فعالیت کتابخانه ها را می توان به دوره تاریخی قبل از آی.تی و بعد از آی.تی یعنی 30 سال پیش و بعد از آن تقسیم بندی کرد. از سال 1990 به بعد کتابخانه های دیجیتال، کتابخانه های فیزیکی را بلعیدند. هرچند به نظر من عطر و بوی کتاب های کاغذی و فیزیکی را با هیچ کتاب دیجیتالی نمی توان مقایسه کرد. تاکید می کنم کتاب های دیجیتال از نظر من هیچ گاه نمی توانند جای کتاب های کاغذی را بگیرند، زیرا ورق زدن کتاب و عطر و بوی خاص آن هیچ وقت با یک کتاب دیجیتالی قابل مقایسه نیست. کتاب کاغذی همواره دوست داشتنی بوده و برای من ارزش بیشتری دارد.

آماری از منابع کتابخانه ای دانشگاه فرهنگیان دارید؟ آیا برای تهیه منابع تیم خاصی از کارشناسان وجود دارند؟

متاسفانه آمار دقیقی از تعداد و عناوین کتاب های کتابخانه مراکز تربیت معلم ندارم اما مطمئنم که در هر مرکز و پردیس ما تقریبا چند هزار جلد کتاب موجود است و می توان به صورت تقریبی گفت، درهر مرکز و پردیس تربیت معلم ما پنج تا هفت هزار جلد کتاب وجود دارد. معمولا گروه های علمی و درسی به تناسب احتیاج به محتواهای تخصصی مرتبط با دروس دانش آموزان و دروس عمومی موجود ما و حتی مطالعات عمومی این مراکز، پیشنهادهایی را برای خرید منابع مطرح می نمایند و خرید کتاب ها بر اساس این پیشنهادها صورت می گیرد. ما معیار خاصی که خرید منابع را مثلا از یک ناشر خاص محدود کند، نداریم اما حتما یکسری خط قرمزها هم برای تهیه منابع کتابخانه ای وجود دارد؛ زیرا هر کتابخانه ای مخاطب خاص خود را دارد. مثلا اگر در یک مرکز رشته ادبیات فارسی داشته باشیم، نمی توان هر رمانی را وارد آن کتابخانه کرد؛ زیرا برای مطالعه یک معلم، هر رمانی مناسب نیست. البته این خط قرمزها به معنای گزینشی عمل کردن و ایجاد ممیزی خاص نیست و ما معمولا از کتاب هایی که مورد تایید وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است، در این کتابخانه ها استفاده می کنیم.

توجه به این که رشته علوم انسانی یک رشته حساس و مهم در کشور است، برای تهیه منابع به روز و مهم در حوزه ترجمه و تالیف چه تمهیداتی را انجام می دهید تا کتابخانه های دانشگاه فرهنگیان از این نظر غنی شود؟ آیا در زمینه تهیه تازه های نشر جهان هم اقداماتی را در دستور کار دارید؟

استادان دانشگاه فرهنگیان اغلب به حوزه ترجمه و نشر کتاب اشراف دارند و راهنمایان خوبی برای تهیه کتاب های مورد استفاده کتابخانه های مراکز تربیت معلم به تعداد می آیند؛ زیرا منابع کتابخانه های مراکز تربیت معلم بر اساس محتواهای آموزشی تهیه می شود و استادان ما علاوه بر استفاده از محتوای بومی، به محتوای بین المللی هم احتیاج دارند. بنابراین بر اساس جست وجو و تحقیق، این منابع هم تهیه می شوند. ما برای تهیه منابع کتابخانه های مراکز تربیت معلم، 50 درصد از تالیفات داخلی و 50 درصد هم از ترجمه استفاده می کنیم. برای تهیه این کتاب ها حتما معیار به روز بودن ترجمه و تالیف و بعلاوه داشتن ناشر معتبر مدنظر قرار می گیرد.

برای تجهیز و خرید منابع کتابخانه ای در مراکز تربیت معلم، آیا بودجه خاصی در نظر گرفته اید؟

در دو سال اخیر کوشش شده است به وسیله اختصاص منابع اقتصادی، به روز کردن منابع کتابخانه ای و بهبود عناوین موجود در آن ها، شتاب پیدا کند و در دو سال اخیر؛ بخش تهیه کتاب و محتواهای آموزشی کتابخانه ها تقویت شد. از سوی دیگر به استان ها این اختیار داده شد که با توجه به بودجه مصوب دانشگاه فرهنگیان، محتواهای مورد احتیاج خود را خریداری نمایند. اکنون بودجه خاصی برای تجهیز کتابخانه های فرهنگیان وجود دارد که در واقع زیر مجموعه بودجه پژوهشی است و هر مرکزی می تواند از این بودجه استفاده کند. البته اکنون اعلام می کنم علاوه بر بودجه معاونت پژوهشی دانشگاه فرهنگیان که قسمتی از آن برای خرید منابع است، اگر مرکز و پردیسی مایل به تهیه کتاب ها و منابع خاصی بود و بودجه آن برایش فراهم نبود، می توانیم به وسیله تخصیص بودجه ویژه این کار را برای آن ها انجام دهیم؛ یعنی بنده به اسم رئیس دانشگاه فرهنگیان از اختیارات خودم استفاده می کنم و این اجازه را می دهم که واحد متقاضی بتواند این بودجه خاص را دریافت و منابع مورد نظر خود را تهیه کند. هر مرکز و پردیسی می تواند این مکاتبه و درخواست را داشته باشد و مدیر کتابخانه، مدیر گروه و رئیس پردیس و مرکزها می توانند برای این درخواست ها اقدام و مکاتبه نمایند.

پس برای تهیه منابع کتابخانه ای مشکل کمبود بودجه و اعتبار ندارید؟

دانشگاه فرهنگیان و کتابخانه های مراکز و پردیس تربیت معلم برای تامین کتاب مشکل بودجه و اعتبار ندارند اما با توجه به این که دانشگاه فرهنگیان بسیار پهن پیکر است و در 31 استان 98 مرکز و پردیس آن پراکنده هستند، تقاضا داریم اگر امکان اهدای کتاب از سوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی یا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بعلاوه مراکز علمی و آموزشی و دینی وجود دارد؛ برای این اهدا پیش قدم شوند و دانشگاه فرهنگیان با آغوش باز از این آثار استقبال می نماید. اکنون همه دانشگاه ها با کمبود بودجه روبرو اند؛ زیرا هزینه سال های اخیر چندین برابر شده است. بنابراین اگر اهدا کتاب صورت بگیرد؛ این اتفاق بسیار خوب است و ما از آن استقبال می کنیم، اما اگر مراکز ما کتاب های خاص و ضروری را بخواهند و بودجه نداشته باشند؛ بنده شخصا برای تهیه این منابع با بودجه تخصیصی اقدام خواهم کرد.

در حوزه تجهیزات کتابخانه ای تا چه مقدار این کتابخانه ها به روز هستند؟ برای ارتقا شیوه کتابداری در کتابخانه های خود چه راهکاری دارید؟

سیستم های حرارتی، برودتی و تاسیساتی در هر کتابخانه به دقت مورد آنالیز قرار می گیرد و در صورت احتیاج تجهیز می شوند. بعلاوه کتابخانه ها در بخش نور، امنیت کتاب ها و قفسه ها تامین شده اند. چینش کتاب ها بار اساس لیست دیوئی، لیست نویسی می شوند و در صورت احتیاج، داشتن به یک ابزار یا تجهیزات خاص حتما آن ها را فراهم می کنیم. بعلاوه برای به روز کردن شیوه کتابداری در کتابخانه ها و ارتقا علمی کتابداران، پیش از کرونا همواره دوره های آموزشی به وسیله معاونت آموزش و پژوهش این دانشگاه برای آموزش کتابداران برگزار می شد که بعد از شیوع کرونا، این دوره ها به صورت مجازی برگزار می شود.

آیا کرونا در فرایند فعالیت ها و رویه های کتابخانه ای کتابخانه های دانشگاه فرهنگیان، آسیبی وارد نموده است؟

کرونا به مراکز و کتابخانه های مراکز تربیت معلم آسیب بسیاری وارد نموده و یکی از این آسیب ها عدم، دسترسی فیزیکی دانشجویان به این کتابخانه ها به خاطر حضور نداشتن دانشجویان در کلاس ها بوده است. در دوران کرونا، برای رعایت پرتوکل های بهداشتی، حضور دانشجویان در کلاس ها غیرحضوری، یا ترکیبی از حضوری-غیرحضوری شد و این کتابخانه ها کمتر محل ارجاع فیزیکی قرار گرفتند. هنگامی که دانشجو در کلاس حضور نداشته باشد حضور فیزیکی هم در کتابخانه های دانشگاه ها اتفاق نمی افتد و این یک آسیب جدی در حوزه ارتباط فیزیکی دانشجویان با کتاب ها بود که در دوران کرونا تجربه شد. برای جبران این مساله؛ استادان این دانشگاه کارهای مهمی انجام دادند. مثلا بسیاری از اساتید، کتاب ها را به صورت الکترونیکی معرفی کردند تا این منابع در دسترس دانشجویان قرار بگیرد و فرهنگ مطالعه ادامه پیدا کند. در حال حاضر بعد از گذشت شش تا هشت سال، کتاب های کاغذی تبدیل به منابع الکترونیکی می شوند و در دسترس همگان قرار می گیرند. بر همین اساس استادان ما کوشش کردند در دوران کرونا به جای کتاب کاغذی در کتابخانه ها، منابع دیجیتالی موجود را که به راحتی در دسترس دانشجویان است، معرفی نمایند.

تا چه مقدار در بحث وجین کتاب ها در کتابخانه ها نظارت دارید تا کتاب های ارزشمند، امحا و خمیر نشوند یا حداقل به کتابخانه های کم برخوردار اهدا شوند؟ فرایند وجین در کتابخانه های دانشگاه فرهنگیان بر اساس چه معیارهایی صورت می گیرد؟

به نظر من خمیر کردن و امحاء کتاب کار غلطی است؛ زیرا خمیر کردن کتاب یعنی نابودی تاریخ و میراث ملی یک ملت. پس نباید کتاب ها را خمیر کرد؛ زیرا هیج کسی میراث ملی خود را خمیر نمی نماید و اگر به اشتباه یا از روی سهل انگاری این عمل انجام شود، ضربه جبران ناپذیری به پیکره نظام کتابخانه ای و بعلاوه کتاب خوانی در کشور وارد خواهد شد. کتاب میراث بشری و ملی ماست، حتی اگر تکراری باشد باز هم نباید آن ها را از بین برد. در آینده، کتاب های چاپی که تا به امروز منتشر شدند، کمیاب خواهند شد؛ بنابراین اگر می خواهیم در کتابخانه هایمان کتابی را وجین کنیم یا ادیت های نو را وارد کنیم، باید میراث قدیم را هم حفظ کرد. بهتر است اگر قصد وجین داریم، کتاب ها را به کتابخانه های کم برخوردار اهدا کنیم یا بایگانی راکد کنیم. من در بحث وجین کتاب ها بسیار حساسم. به اسم مثال؛ در جریان وجین یکی از کتابخانه های ما در بهبان، دو جعبه کتابِ موریانه خورده و تعدادی برگه های امتحانی امحا شد و هنوز که هنوز است ما در حال پیگری هستیم تا ببینیم چرا این کار در کتابخانه بهبهان صورت گرفته است! این کار از دید ما اصلا پذیرفتنی نیست. این کتاب ها حتی اگر آسیب دیده بودند هم باید بایگانی می شدند و حق امحا، دفن و از بین بردن آن ها هرگز وجود ندارد.

نکته دیگری که باید به شما بگوییم این است که کتابخانه ملی حتی برای امحای یک کتاب 20 صفحه ای باید مجوز بدهد. اگر کسی در یک کتابخانه دولتی یا آموزشی اقدام به امحا یا خمیر کردن کتاب بکند، کتابخانه ملی و سازمان بازرسی ورود می نمایند و این کار کاملا غیرقانونی است. یک استثنا وجود دارد و آن هم درباره امحای کتاب های اهدایی است که آن هم به نظر من نباید انجام شود و باید بایگانی شوند. من به شخصه معتقدم کتاب ها اگر چاپ به چاپ یا نسخه به نسخه نگهداری شوند، سیر تکاملی آن دانش پدید خواهد آمد.

وجین کتاب در کتابخانه های ما فقط در مواقعی صورت می گیرد که کتاب ها، تنو چاپ شوند؛ چراکه چاپ های نو، به اصطلاح، جلد مرتب تر و سالم تری دارند. بعلاوه باید به مقدار و تعداد کتاب های قبلی، کتاب نو یا چاپ نو خریداری شده باشد و در صورتی که یک کتاب وجین شود، باید آن کتاب بایگانی راکد شود یا اهدا شود.

برترین دید تخصصی برای کتابخانه ها این است که کتابخانه ها به سه دسته کتابخانه عمومی، آموزشی و سازمانی تقسیم بندی شوند.. در کتابخانه های عمومی باید کوشش کرد برترین کتاب های عمومی مورد احتیاج عامه در بخش های سلامت، بهداشت، رمان، ادبیات سیاست و علوم اجتماعی و همان 9 گانه موضوعی که در سیستم ردبندی دیوئی کتابخانه ای وجود دارد، تهیه شود. در بخش کتابخانه های سازمانی در کل جهان مرسوم است که کتاب های تخصصی سازمانی مرتبط با حوزه ماموریت آن سازمان خریداری و تهیه شود. در این کتابخانه ها علاوه بر کتاب های مورد احتیاج خودشان، می توان از کتاب های عمومی هم استفاده کرد. اما در کتابخانه های تخصصی، آموزشی و دانشگاهی، 80 در صد سهم با کتاب های تخصصی ماموریتی همان دانشگاه است مانند دانشکده روانشناسی علوم تربیتی که 80 درصد کتاب ها در حوزه علوم تربیتی هستند و فقط 20 درصد کتاب ها عمومی هستند اگر این مدار حفظ شود که ما همواره کوشش کردیم این سیستم و این شرایط را تکلیف کنیم، می توان به کتابخانه ها منابعی خوبی را ارائه کرد.

شاید شنیده باشید بعضی کتابخانه ها به علت نداشتن فضا و جوابگو نبودن، از پذیرفتن بعضی مجموعه های اهدایی کتاب سر بازمی زنند؟ مانند اهدای کتابخانه شخصی جهانشاه درخشانی (معمار ایرانشناس و تاریخ پژوه ایرانی) که بر اساس شنیده ها؛ کتابخانه های دانشگاهی از پذیرفتن آن سر باززدند. کتابخانه های تحت مدیرت شما در حوزه اهدای کتاب و نگهداری از آن ها چطور عمل می نماید ؟

یادم می آید هنگامی که در پردیس فارابی دانشگاه تهران بودیم، سال 1387 دکتر الوانی(پدر مدیریت دولتی ایران) کل کتابخانه اش را به کتابخانه مرکز پردیس فارابی اهدا کرد و ما با آغوش باز استقبال کردیم. هنوز که هنوز است دانشجویان هنگامی که امضای دکتر الوانی را پای کتاب ها می بینند، بسیار شاد می شوند. به نظرم حتی اگر در سالن های مطالعه بشود قفسه های قفل ایجاد کنیم، باید کتاب های اهدایی را بپذیریم. مجموعه کتابخانه های پردیس و مراکز تربیت معلم ما هر کتابی که اهدا می شود را می پذیرد. بهتر است بگویم کتابخانه های دانشگاه فرهنگیان قفسه های خالی زیاد دارد و هرکسی بخواهد مجموعه کتابی به کتابخانه های ما اهدا کند، آمادگی داریم. حتی اگر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در بحث خرید کتاب که از ناشران مختلف خریداری می نماید، بخواهند تعدادی از این مجموعه کتاب ها را به کتابخانه های مراکز تربیت معلم بدهند، استقبال می کنیم. ما همه نوع کتابی را می پذیریم و بر اساس رشته های تدریس شده این کتاب ها را دسته بندی می کنیم و در اختیار کتابخانه هایمان قرار می دهیم. هر کتاب اهدایی (جز رشته فوق تخصص پزشکی) به کار ما می آید و ما از اهدا کنننده آن تشکر می کنیم.

در حوزه نشر، دانشگاه فرهنگیان چقدر فعالیت دارد؟

معاونت پژوهشی دانشگاه فرهنگیان از هر اثری که مرتبط با موضوعات کتابخانه های دانشگاهی است، استقبال می نماید و شرایط چاپ اثر را فراهم می نماید. خوشبختانه اکنون شرایط، طوری است اغلب اساتید ما در دانشگاه فرهنگیان، کتاب خودشان را در انتشارات همین دانشگاه منتشر می نمایند. اما برای چاپ آثار مانند انتشارات دانشگاه تهران و سمت باید آثار پیشنهادی برای چاپ آنالیز و داوری شوند؛ یعنی ما برای چاپ کتاب گزینشی عمل نمی کنیم اما داوری های عادلانه داریم. بر اساس ارتباط موضوع با بخش فرهنگیان، اولویت انتشار کتاب و بعلاوه ضرورت چاپ یک اثر، آثار پیشنهادی را داوری می کنیم و در نهایت کتاب مورد نظر چاپ می شود. آمار دقیقی از تعداد عناوین کتاب های چاپ شده در سال ندارم اما تصور می کنم هر سال حدود 20 اسم کتاب از سوی انتشارات دانشگاه فرهنگیان منتشر می شود. به اسم مثال؛ سال جاری یک دوره 31 جلدی کتاب با اسم تاریخ تربیت معلم ایران را منتشر کردیم که هر جلد برای یک استان است و با مشاهیر هر استان در آن صحبت شده که کار بسیار فاخری است.

توصیه می کنم دانشجویان با اساتید کتاب بنویسند. به نظر بنده برترین نوع کتاب های دانشگاهی کتاب هایی هستند که دانشجویان با یاری اساتید می نویسند. از سوی دیگر کتاب فراوری بومی محصور خوب نیست کتاب بومی ناظر بر دانش جهانی است که می تواند مفید باشد. در این زمینه مثالی می زنم؛ علامه جوادی آملی می گفتند ما در انقلاب، ارزش ها و دینمان نه شرقی هستیم نه غربی؛ اما در علم هم شرقی هستیم هم غربی. در همین زمینه حضرت علی(ع) می فرمایند: حکمت، گمشده مومن است؛ پس حکمت را فراگیرید؛ گرچه نزد اهل نفاق باشد. حمکت و دانش گمشده های مومن اند و مومن هر جا این دو را ببیند، باید به آن چنگ بیندازد. در فراوری کتاب هم باید سرمنزل های جهان را جست وجو کنیم که البته این کار را انجام می دهیم.

درباره مشارکت با کتابخانه های پردیس و مراکز تربیت معلم شرح دهید؟ و این که تا چه مقدار به کارکرد کتابخانه های مشارکتی و همکاری با سایر نهادها معتقد هستید؟

درباره ایجاد کتابخانه های مشارکتی با یاری سازمان و ارگان های دیگر باید بگویم، با سازمان ها و نهاد های دیگر فقط درحوزه دریافت کتاب مشارکت داریم و این همکاری یک طرفه است. هنوز وارد حوزه تهاتر کتاب با آن ها نشده ایم. در حوزه کتابخانه های مشارکتی، من به شیوه کتابخانه باز* و سیستم دسترسی آزاد به اطلاعات در کتابخانه معتقدم؛ یعنی کتابخانه های ما به روی کارمندان و دانشجویان نهادهای دیگر باز باشد و کتابخانه های آن ها همین شرایط را درباره دانشجویان و کارمندان ما رعایت نمایند. این نوع از همکاری هم می تواند یک نوع مشارکت باشد. از سویی دیگر؛ مشارکت ما با کتابخانه های مراکز و پردیس ها در کشور، بیشتر در حوزه دریافت کتاب است و با آن ها هم هنوز وارد تهاتر کتاب نشدیم.

* کتابخانه با مخزن یا گنجینه باز، یا سیستم باز، کتابخانه ای است که مراجعان اجازه دارند بدون هرگونه محدودیتی وارد آن شده، به کتاب های موجود دسترسی داشته باشند و آن ها را از نزدیک آنالیز نمایند. در این نوع مخزن؛ کتاب ها بر اساس تعداده رده بندی موضوعی در قفسه ها قرار می گیرند، و این به مراجعه نمایندگان در استفاده از منابع خیلی یاری می نماید.